In dit artikel wordt uitgelegd wat we weten uit wetenschappelijk onderzoek over de effectiviteit van compenserende ict-hulpmiddelen voor leerlingen met dyslexie. Aan de hand daarvan wordt uitgelegd wat dit betekent voor de praktijk.
Uit literatuuronderzoek (Scheltinga & Siekman, 2021) blijkt dat er relatief weinig onderzoek is gedaan naar de effectiviteit van dyslexiehulpmiddelen. Daarnaast verschilt de kwaliteit van de studies die zijn gedaan sterk. Denk hierbij aan aspecten als:
- De grootte van de onderzoeksgroep: hoe groter de groep, hoe beter je weet dat gevonden vooruitgang in bijvoorbeeld leesvaardigheid niet op basis is van toeval maar echt veroorzaakt wordt door gebruik van het hulpmiddel.
- Kwalitatief of kwantitatief: bij kwantitatief onderzoek worden gevonden veranderen bij het gebruik van een hulpmiddel onderbouwd met cijfers. Bij kwalitatief onderzoek is deze onderbouwing meer beschrijvend.
Dit betekent dat het lastig is om uitspraken te doen over de daadwerkelijke effectiviteit van een compenserend dyslexiehulpmiddel. Op basis van de literatuur kunnen we wel een aantal aanwijzingen geven over wat er van invloed is op de effectiviteit en hoe je deze kunt beïnvloeden.
In onderstaand webinar licht Femke Scheltinga de bevindingen uit het onderzoek toe.
Tekst-naar-spraak
De meeste onderzoeken zijn gedaan naar het gebruikt van tekst-naar-spraakondersteuning (waarbij een tekst door een programma of apparaat wordt voorgelezen). Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen hulpmiddelen waarmee in een keer een hele tekst of tekstdeel kan worden voorgelezen (continue) of hulpmiddelen waarbij enkele woorden of zinnen worden voorgelezen, zoals bij een leespen (discontinue). Continue voorleesondersteuning lijkt een positieve invloed te hebben op het begrip van een tekst. Bij discontinue voorleesondersteuning is geen effect gevonden op leesbegrip. Dit zou er mee te maken kunnen hebben dat er minder onderzoek is gedaan naar het gebruik van discontinue voorleesondersteuning. Het gebruik van alleen voorleessoftware lijkt de schrijfvaardigheid van leerlingen niet te verbeteren.
Woordvoorspelling
In een klein aantal onderzoeken is gekeken naar de bruikbaarheid van woordvoorspellers. Het gebruik van een woordvoorspeller door leerlingen met dyslexie (wel of niet in combinatie met voorleessoftware) kan de kwaliteit van de schrijfproducten verbeteren. Op de tekstlengte en het schrijftempo lijkt het minder invloed te hebben. Daarnaast is het belangrijk om de bruikbaarheid van de woordvoorspeller goed te testen.
Spraak-naar-tekst
Er is relatief weinig onderzoek gedaan naar de effecten van spraak-naar-tekstondersteuning. Uit de onderzoeken die gedaan zijn blijkt dat het belangrijk is om spraak-naar-tekstondersteuning goed te testen en daarbij de letten op hoe goed stemgeluid wordt herkend en of dit wordt beïnvloed door geluid uit de omgeving. Voor sommige leerlingen zou het gebruik van spraak-naar-tekst effectief kunnen zijn voor de lees-, schrijf- en spellingvaardigheid.
Leerlingfactoren en effect op motivatie
Niet voor alle leerlingen is een dyslexiehulpmiddel even effectief. Verschillende leerlingfactoren kunnen van invloed zijn op de effectiviteit van de inzet van een hulpmiddel. Het is belangrijk om deze aspecten mee te nemen in de keuze van een hulpmiddel en de begeleiding van een leerling bij de inzet van een hulpmiddel. Hierbij kan aan het volgende gedacht worden:
- De voorkeur van de leerling
Onder andere de voorkeur in de benodigde functionaliteiten. - De complexiteit van een hulpmiddel
Een hulpmiddel met veel functionaliteiten is niet altijd even gebruiksvriendelijk. - Negatieve vooroordelen
Sommige leerlingen schamen zich voor het gebruik van een hulpmiddel en willen niet dat het gebruik opvalt. Aandacht voor bewustwording op school is daarom belangrijk waarbij leerlingen met dyslexie zich geaccepteerd voelen en er geen negatief beeld over dyslexie bestaat. Dit zou kunnen voorkomen dat leerlingen die vanwege deze negatieve gevoelens geen gebruik willen maken van een hulpmiddel terwijl ze hier mogelijk wel baat bij hebben. Zie dyslexiehulpmiddelen.com/schoolleiding voor praktische handvatten. - Duur en intensiteit
Het regelmatig gebruiken van een dyslexiehulpmiddel zorgt dat het gebruik meer routine wordt. Leerlingen weten dan beter hoe en bij welke taken ze het hulpmiddel kunnen inzetten. Het is daarom verstandig om het hulpmiddel in te zetten bij verschillende vakken en als het kan ook thuis. Het gebruik van een hulpmiddel niet limiteren tot het gebruik bij toetsen zou er dus voor kunnen zorgen dat leerlingen meer hebben aan het hulpmiddel en dat het gebruik ervan ook beter gaat. Dit kan ook zorgen voor meer zelfvertrouwen bij een leerling. - Leesniveau van de teksten
Voorleesondersteuning is vooral nuttig bij teksten die een leerling anders met veel moeite zou lezen. - Leesvaardigheid en taalvaardigheid van de leerling
Tekst-naar-spraak lijkt vooral te helpen bij leerlingen die anders alleen met veel moeite kunnen lezen. Sommige leerlingen met dyslexie lezen weliswaar beneden gemiddeld maar lezen toch nog sneller dan dat ze naar een voorgelezen tekst kunnen luisteren. Deze leerlingen hebben weinig baat bij voorleesondersteuning. Hoe zwakker de technische leesvaardigheid des te meer een leerling kan profiteren van voorleesondersteuning. Het is daarbij de persoonlijke voorkeur van de leerling wat hij of zij als prettig ervaart. Leerlingen moeten wel over voldoende leesbegrip beschikken om de teksten te kunnen begrijpen. Leerlingen die zwak zijn in begrijpend lezen hebben minder baat bij een hulpmiddel.
Effectief inzetten van dyslexiehulpmiddelen
Een goede implementatie van een hulpmiddel lijkt de effectiviteit ten goede te komen. Het is belangrijk dat leerlingen ondersteund worden in het leren gebruiken van een hulpmiddel en hen voldoende te laten oefenen. Een schoolbrede aanpak zou kunnen helpen om het gebruik van hulpmiddelen goed te kunnen integreren in het onderwijs. Het is daarbij wenselijk dat er enkele ‘experts’ binnen de school zijn die de andere teamleden kunnen informeren en adviseren.
In het artikel Weten | Succesvol inzetten van een dyslexiehulpmiddel en www.dyslexiehulpmiddelen.com worden handvatten gegeven hoe je een leerling hierbij kunt ondersteunen.
Lees ook het interview met Femke Scheltinga, die de literatuurstudie heeft uitgevoerd, in de nieuwsbrief van het NKD.